środa, 11 lutego 2009

Moja mała ojczyzna - Goraj

I. Położenie i krótka charakterystyka

Goraj, jak Rzym, na kilku leży wzgórzach. Przejezdnemu jawi się nagle wśród pagórków Roztocza. Malowniczy krajobraz urozmaica rzeka Biała Łada, która wstęgą wije się wśród łąk, u podnóża wzgórz, na których leży osada, niegdyś sławne miasto królewskie, dzisiaj siedziba władz gminy.

Gmina Goraj to uroczy chociaż niewielki (6763 ha) zakątek kraju. Położona jest w północnej części powiatu biłgorajskiego, na terenie Roztocza Zachodniego. W piętnastu miejscowościach żyje około pięciu tysięcy ludzi. Z północy na południe przecina gminę trasa nr 835 Lublin-Przeworsk, do której dołączają z zachodu i wschodu inne drogi powiatowe i gminne (lokalne).

Około 68 % tej powierzchni zajmują grunty

orne. Najwięcej upraw to zboża.

II. Goraj miasto niegdyś sławne…, czyli krótko o historii

Początki Goraja

Goraj – dawniej miasto, obecnie osada w województwie lubelskim, w powiecie biłgorajskim, położona nad rzeką Biała Łada. Położenie górzyste tłumaczy nazwę topograficzną os

ady, gdyż nazwa miejscowości Goraj pochodzi od „góra” – miejsce górzyste.

Nie można odnaleźć wiadomości o początkach Goraja, dawniej zwanego Ładą. Starożytna wieś Goraj w XIII w. posiadała zamek o nazwie „Guraia”. Stał on na wzgórzu wznoszącym się nad przylegającym do niego od strony południowej dużym stawem, przez który przepływała rzeka Biała Łada. Od zamku do podgrodzia prowadziła droga wzdłuż stawu. Przybywająca ludność mus

iała osiedlać się po wschodniej stronie rzeki, we wsi nazwanej Zastawiem oraz na południu w Wólce Gorajskiej, nazwanej później Bononią.

Założenie miasta

Dokładny czas powstania miasta nie jest znany. „Słownik geograficzny Królestwa Polskiego” i „Starożytna Polska” podają, że Goraj z osady wiejskiej do urzędu miasta wyniesiony został w dzień św. Barbary 14 grudnia 1398 roku.

Zygmunt I w roku 1508 miasto Goraj przekazał Mikołajowi Firlejowi z Dąbrowicy, przez wzgląd na zasługi jego. W roku 1517 tenże Mikołaj, dziedzic na Goraju, wojewoda

sandomierski, Hetman Koronny sprzedał miasto Goraj z wsiami: Łada, Branew i połowę Chrzanowa Wiktorynowi Siemieńskiemu. W 1540 roku Zbigniew Siemieński z Goraja przyznał dobra gorajskie Andrzejowi Górce, od którego syna Stanisława w 1579 roku nabył je Paweł Trojan

owski.

Włość gorajska i turobińska weszły w roku 1596 w skład dóbr dziedzicznych Jana Zamojskiego. Nabył je kanclerz od sukcesorów Stanisława Górki, braci Czarnkowskich i Pawła Trojanowskiego.

Rozwój miasta

Z początku Goraj rozwijał się słabo i dopiero z chwilą wejścia w skład Ordynacji Zamojskich stan miasta wyraźnie się poprawił. W XIV w. na potrzeby zamku w Goraju pobierano sól z Bochni. W 1508 roku król Zygmunt I ustanowił w Goraju targi co poniedziałek o

raz jarmarki na św. Jerzego (23 IV) i św. Bartłomieja (24 VIII).

Goraj był miasteczkiem przede wszystkim rzemieślniczym. W 1566

roku powstał cech tkacki, w 1637 – kuśnierski, w 1638 – szewski; z czasem osiedlili się tu sukiennicy niemieccy. Po przejściu Goraja w posiadanie Zamojskich, klucz gorajski zajmował największy obszar Ordynacji (796,5 km). Niemal połowę tej włości zajmowały olbrzymie lasy, istniejące prawie do dziś. Klucz gorajski posiadał sześć folwarków, dziewięć zagospodarowanych stawów oraz siedem młynów. W latach 17

69-1786 w Goraju zbudowano ratusz, słukę, folwark i młyn. Miasto Goraj trawiły liczne pożary (m. in. w15

61 roku, 1780 roku). 20 kwietnia 1795 roku przypadkowy pożar spalił w Goraju drewniany kościół z budynkami plebańskimi i ekonomicznymi, ratusz, szkołę żydowska i znaczną ilość domów.

Przez cały okres I Rzeczypospolitej Goraj wchodził w skład pow. urzędo

wskiego woj. lubelskiego. W 1772 roku zagarnęli go Austriacy, awansując miasto do rangi siedziby dystryktu w cyrkule bełskim (z siedzibą w Zamościu). Na mocy Konwencji Warszawskiej z 1776 roku miasto powróciło do Polski, ale po ostatecznym upadku Rzeczypospolitej ponownie znalazło się w zaborze austriackim (do 1809 roku). W 1810 roku władze Księstwa Warszawskiego włączyły Goraj do pow. zamojskiego. Jak się okazało ten związek administracyjny trwał aż do 1919 roku, kiedy to Goraj wszedł w skład pow. biłgor

ajskiego. W 1869 roku władze carskie odebrały Gorajowi prawa miejskie.

W latach 1975-98 gmina Goraj wchodziła w skład województwa zamojskiego. Obecnie należy do województwa lubelskiego.

O historii Goraj pokrótce mówi tekst piosenki autorstwa miejscow

ej poetki, którą podczas swoich koncertów prezentuje gorajska kapela podwórkowa.

Pośród borów i moczarów

Stanął niegdyś piekny gród

w wodach była ryb obfitość

w borach zwierza w bród

Sławny Dymitr z łaski króla

panem tutaj wielkim był.

Gdy graf Wilhelm z Jadźką hulał

on go kopnął w tył.

Dzięki niemu kniaź Jagiełło

polski ongiś objął tron

państwo nasze zasłynęło

niosąc Niemcom zgon.

Pod Grunwaldem Jaś z Goraja

ze swym wojskiem mocno bił.

Chciał Krzyżaków wygnać z kraju,

żeby spokój był.

Różne losy grodem starym

targać miały setki lat.

Raz w obłokach pływał chwały,

raz go smagał bat.

Lecz okrutna okupacja

wyniszczyła dziarski ród

po obozach gniła nacja,

spłonął piękny gród.

W miejscu kaźni pomnik biały

upamiętnia trwogi czas.

Sławi tych, co w polu chwały

Legli chroniąc nas.

Zaś na szczycie przytwierdzony

Polski Orzeł- symbol ptak

patrzy w cztery świata strony,

by dać w porę znak.

III. Z wspomnień mieszkańców - historia mów

iona

Dawniej wszystko biegło tu ustalonym trybem. Majstrowie i

czeladnicy pracowali, a kupcy prowadzili handel (…) B. Singel „Szata

n w Goraju”

Goraj przed II wojną światową – rok 1907

Strażacy pamiętający napaść Niemiec na Polskę tak relacjonują tamte wydarzenia: Podczas nocy coraz więcej było widocznych łun. Atak dosięgnął Janow

a Lubelskiego, odległego o 25 km, a następnie pobliskiego Frampola. Mieszkańcy Goraja żyli w strachu, ukr

ywali się poza zabudowaniami w schronach. Gora

ja też nie ominęły pożary. Szczególnie zachował s

ię w p

amięci ten drugi z 27 września 1942 r. , kiedy t

o walczyliśmy z żywiołem podczas ratowania kościoła. Przegrzane tynki wschodniej strony budynku opadły, k

ościół jednak ocalał.

Wojna zdziesiątkowała mieszkańców gminy Goraj, w

iele osób nie powróciło z obozów koncentracyjnych. Trafili tam po dwóch wielkich aresztowaniach 25 III 1941r. do obozu w Oświęcimiu i 29 IX 1942r. do obozu w

Majdanku.

Rodziny pomordowanych mieszkańców Goraja, w

e współpracy i w porozumieniu z ówczesnym proboszczem parafii gorajskiej, A. Zielińskim, na murze

dzwonnicy, po obu stronach bramy wejściowej, prowadzącej na cmentarz kościelny, wmurowali dwie tablice upamiętniające tych, którzy zostali zamordowani w obozach zagłady

Pobudowano też pomnik, na którego tablicach znalazły się nazwiska pomordowanych z całej gminy gorajskiej

IV. Gmina Goraj dzisiaj

Dzisiejszy Goraj to spokojna, gościnna osada z wieloma ciekawymi m

iejscami, które warto zobaczyć.

Usytuowana w kotlinie, w otoczeniu malowniczych wzgórz, nęci swym urokiem wszystkich łaknących ciszy i bezpośredniego obcowania z naturą.

To wymarzone miejsce dla artystów, którzy z piękna przyrody mogą nieprzerwanie czerpać twórcze natchnienie o każdej porze roku.

Amatorzy wędkarstwa i wypoczynku nad wodą mają do dyspozycji poza rzeką Ładą dwa zbiorniki wodne o powierzchni ok.8 ha, w których pływają karpie, amury

, sumy i szczupaki.

Ciekawostki przyrodnicze cieszą oczy miłośników przyrody. Nal

eżą do nich rozległe lasy mieszane, które kuszą zapachem grzybów, jagód i jeżyn, a jesienią stroją się w barwne szaty.

W miejscowości Zastawie można dostrzec zbocze, które opada

w dół stromą skarpą, gdzie można zobaczyć odsłonięte przez

erozję warstwy trzeciorzędowych skał wapiennych.

U podnóża Zastawia, w dolinie rzeki Biała Łada i jej dopływu Gorajki ze stoku biją dość silnie źródła warstwowo - szczelinowe

Na wzgórzu w tzw. Resztówce zachowała się pozostałość parku dworskiego. Rosną tam wiekowe lipy, dęby i kasztanowce, a na ich tle maluje się kapliczka Jana Nepom

ucena.

Być może znajdzie się ktoś odważny, kto pomyśli o jakimś przydrożnym zajeździe w tradycyjnym stylu lub o nowoczesnym motelu.

Jedyną szansą rozwoju gminy jest opracowanie realnego p

lanu takich inwestycji, które na naszą gorajską ziemię ści

ągną gości pragnących pooddychać naprawdę świeżym powietrzem, pić czysta wodę i napawać się pięknem otaczającej przyrody.

V. Zabytki

Gmina Goraj zaprasza również do zwiedzania zabytków architektury.

Najpiękniejszym zabytkiem miejscowości jest – kościół parafialny pod wezwaniem św. Bartłomieja Apostoła wzniesiony w latach 1779 – 1782.

Kościół jest murowany w stylu barokowym. Jest on j
ednonawowy i orientowany. Nad dwuspadowym dachem góruje wieża, w której znajduje się mały dzwon. Zbudowana jest ona na łuku oddzielającym nawę od prezbiteriu
m. Na szczycie hełmu, który zwieńcza wieżę umocowan
o krzyż.

W kościele znajduje się zabytkowa kamienna chrzcielnica oraz kropielnica z Krucyfiksem z XVIII w.

Na placu przykościelnym stoi dzwonnica, która stanowi jednocześnie bramę wejściową. Jest murowana dwukondygnacyjna zwieńczona trójkątnym szczytem. Na górnej kondygnacji znajdują się dwa wydłużone otwory, w których zawieszone są dwa dzwony. Na dzwonnicy

znajdują się tablice upamiętniające mieszkańców pomordowanych przez hitlerowców.

Dzwonnica – brama i mur ogrodzenia kościelnego to zabytki pochodzące z 1782 roku.

W gminie Goraj jest możliwość przyjrzenia się licznym starym budowlom, które być może w innych miejscach spotykane są już tylko w skansenach

Na ul. Nadrzecznej zachowały się stare domy drew

niane z ciekawymi oknami charakterystycznymi dla tego regionu.

W naszej gminie można też spotkać wiele przydrożnych kapliczek

Na ul. Frampolskiej stoi zabytkowa drewniana kaplica z XVIII w. z namiotowym daszkiem zwieńczonym baniastą latarnią. Wewnątrz niej barokowy obraz Ukrzyżowania oraz rzeźba św. Jana Nepomucena.

Atrakcją Goraja jest cmentarz żydowski. Dawny cmentarz

funkcjonował w latach 1850- 1942. Podczas II wojny światowej Niemcy zdewastowali cmentarz. Macewy wyko

rzystano jako materiał budowlany do budowy dróg. Na powierzchni 0,5 ha nie zachował się żaden nagrobek. W 1989 r. odsłonięto pomnik- lapidarium, w którym umieszczono fragmenty z 8 uszkodzonych nagrobków, pochodzących z przełomu XIX-XX w.

Pomnik jest poświęcony pamięci Żydów z Goraja, którzy zginęli w latach 1940- 1942

Na Zastawiu, w polu w odległości ok. 2,5 km na południe w linii prostej od miejscowości Goraj znajduje się cmentarz żołnierzy rosyjskich, niemieckich i austriackich poległych

w1915 r.

Roztoczańskie wzgórza i lasy dawały schronienie żołnierzom AK, dlatego w naszej gminie II wojna światowa pozostawiła po sobie wiele mogił nieznanych żołnierzy:

1. Mogiła nieznanych żołnierzy na cmentarzu w Goraju.

2. Mogiła nieznanych żołnierzy w Hoszni Ordynackiej.

3. Mogiła nieznanych żołnierzy na cmentarzu w Gilowie

4. Obelisk na górze Łysiec w Hoszni Ordynackiej

5. Mogiła nieznanego żołnierza w Średniówce.

VII. Bibliografia

1. Włodzimierz Wójcikowski, Ludwik Paczyński, Roztocze. Przewodnik, Warszawa 1986

2. Przewodnik krajoznawczy po Biłgoraju z propozycjami ścieżek dydaktycznych pod red. Mariana Kurzyny, 1997

3. Jerzy Markiewicz, Ryszard Szczygieł, Wiesław Śladkowski, dzieje Biłgoraja, Lublin 1985

4. Powiat Biłgorajski. Skarby przyrody i kultury, tekst Marian Kurzyna, Biłgoraj 2003

5. Dziedzictwo Kulturowe w regionie. Założenia programowe, ministerstwo Edukacji Narodowej, Warszawa 1995

6. Jan Górak, Miasta i miasteczka Zamojszczyzny, Zamość 1990

7. Stefan Wojciechowski, Zaginione osady w Lubelskiem, Lublin 1929

8. Jubileusz 600 –lecia istnienia parafii Goraj, Wiadomości Diecezjalne Lubelskie nr 11, 1980

9. Stanisław Arnold, Dymitr z Goraja. Przyczynek do wschodniej polityki Polski z XV w., Teka Zamojska nr 1-2 1921

10. Kazimierz Myśliński, Dymitr z Goraja i początki Kraśnika

w: Problemy historii i archiwistyki. pod red. Tadeusza Mencla,

Lublin 1986

11. Karty ewidencyjne Miejsc Pamięci Narodowej – Gmina Goraj

12. Karty adresowe dóbr kultury w ewidencji gminy

13. Ryszard Kołodziejczyk „Zamiana miast na osady”, Kwartalnik historyczny nr1/1961

14. Kronika OSP w Goraju 1902- 2002

15. Artykuł z Zamojskiej gazety rolniczej nr 12/1999

Brak komentarzy:

Prześlij komentarz